دریاچه ارومیه: قلب تپنده آذربایجان، از شکوه تا احیا

دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه آب شور داخلی ایران، در شمال غرب کشور، میان استان های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی، قرار گرفته است و اکنون با بحران شدید خشکی دست و پنجه نرم می کند. این پهنه آبی که روزگاری نگین آبی منطقه به شمار می رفت، اکنون به نمادی از چالش های زیست محیطی تبدیل شده است، اما همچنان امیدها برای احیای آن زنده است.

دریاچه ارومیه، گستره ای وسیع از آب های شور است که در فلات ایران، با زیبایی کم نظیر خود، جلوه گری می کند. این دریاچه، نه تنها یک پدیده جغرافیایی است، بلکه ریشه های عمیقی در تاریخ و فرهنگ این سرزمین دارد و همواره بخشی از هویت آذربایجان بوده است. با این حال، طی دهه های اخیر، این نگین آبی با سرعتی نگران کننده رو به خشکی نهاده و اکنون به یک چالش ملی و حتی جهانی تبدیل شده است.

در این متن، سفر پر فراز و نشیب دریاچه ارومیه را از دوران شکوه و عظمتش تا مواجهه با بحران خشکی و تلاش های طاقت فرسا برای احیا، به روایت می نشینیم. به جغرافیای منحصربه فرد آن نگاهی می اندازیم، ریشه های تاریخی اش را در اسطوره ها و تمدن های باستانی جستجو می کنیم، از زیست بوم غنی و بی نظیر آن سخن می گوییم و سپس به دلایل و پیامدهای فاجعه بار خشک شدن آن می پردازیم. در نهایت، تلاش هایی که برای نجات این میراث طبیعی انجام شده و چشم انداز آینده آن را بررسی خواهیم کرد و سری به جاذبه های گردشگری اطراف این دریاچه تاریخی می زنیم.

۱. دریاچه ارومیه کجاست؟ (شناسنامه جغرافیایی)

دریاچه ارومیه، نگین فیروزه ای آذربایجان، در شمال غرب ایران واقع شده و مرز میان دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی را تشکیل می دهد. این پهنه آبی وسیع، از شرق با شهرهای تبریز، آذرشهر و بناب و از غرب با شهرهای ارومیه، سلماس و اشنویه همسایه است. فاصله تقریبی آن از ارومیه ۳۵ کیلومتر، از تبریز ۱۰۰ کیلومتر و از پایتخت، تهران، حدود ۷۱۳ کیلومتر است. این موقعیت استراتژیک، آن را به یکی از مهم ترین اکوسیستم های داخلی ایران تبدیل کرده است.

۱.۱. ابعاد و ویژگی های فیزیکی

دریاچه ارومیه روزگاری بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت بود. در سال ۱۳۷۷، مساحت این دریاچه در حدود ۶۰۰۰ کیلومتر مربع تخمین زده می شد، رقمی که نشان از وسعت بی کران آن داشت. بیشترین حجم آب ثبت شده برای این دریاچه به سال ۱۳۷۴ بازمی گردد که به ۳۲ میلیارد متر مکعب رسید؛ حجمی که گواه از زندگی پرتوان در قلب آذربایجان بود. اما این شکوه، دیری نپایید. از اواسط دهه ۱۳۸۰، روند کاهش آب دریاچه آغاز شد و تا سال ۱۴۰۱، بخش عمده ای از آن، یعنی حدود ۹۵ درصد، به بیابان نمک تبدیل گشت. این آمارها، حکایت از یک فاجعه زیست محیطی بزرگ دارند.

پل شهید کلانتری، که بخش مهمی از آزادراه تبریز-ارومیه را تشکیل می دهد، با طولی معادل ۱۷۰۹ متر، در گذشته نقش حیاتی در اتصال دو کرانه دریاچه ایفا می کرد. اما این سازه عظیم، که ۱۲۷۶ متر آن بر روی آب قرار دارد، به دلیل شیوه ساخت دو نیمه اش و عدم اجرای دقیق ملاحظات زیست محیطی، به یکی از عوامل تشدیدکننده انسداد جریان آب و در نتیجه خشکی دریاچه تبدیل شد.

شاخص	سال ۱۳۷۴	سال ۱۳۷۷	سال ۱۴۰۱
بیشترین حجم آب	۳۲ میلیارد متر مکعب	–	–
مساحت	–	۶۰۰۰ کیلومتر مربع	۳۰۰ کیلومتر مربع (۵٪ از مساحت اصلی)
وضعیت	اوج شکوفایی	بزرگترین دریاچه داخلی ایران	۹۵٪ خشک شده

۱.۲. مشخصات شیمیایی و شوری آب

دریاچه ارومیه به عنوان بزرگترین دریاچه آب شور خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور جهان شناخته می شود. این ویژگی منحصربه فرد، دلیل اصلی حیات خاص و اکوسیستم پیچیده آن است. غلظت نمک در آب این دریاچه به طور تقریبی چهار برابر آب دریاهای آزاد است. یون های اصلی موجود در آب شامل سدیم (Na+), پتاسیم (K+), کلسیم (Ca2+), لیتیوم (Li+), و منیزیم (Mg2+) به عنوان کاتیون ها، و کلراید (Cl−), سولفات (SO42−), و بی کربنات (HCO3−) به عنوان آنیون ها هستند. این ترکیب شیمیایی خاص، محیطی منحصر به فرد را برای موجودات سازگار با آب بسیار شور فراهم کرده است.

۲. تاریخچه دریاچه ارومیه: از چیچست باستانی تا رضائیه پهلوی

داستان دریاچه ارومیه، از هزاران سال پیش آغاز می شود؛ از زمانی که نامش در اسطوره ها و متون باستانی حک شد و نقشی محوری در زندگی مردم این سرزمین ایفا می کرد. این دریاچه، شاهد شکوفایی و افول تمدن های بسیاری بوده و هر دوره، نام و نشانه ای جدید بر آن نهاده است.

۲.۱. نام های تاریخی و ریشه یابی

نام های بسیاری در طول تاریخ به این دریاچه باشکوه اطلاق شده است که هر یک، روایتی از گذشته را با خود حمل می کنند. کهن ترین نام آن، چیچَست است؛ واژه ای از زبان اوستایی و پارسی باستان به معنای «درخشنده» و «شفاف». این نام، شاید به دلیل شوری آب و ذرات نمک فراوان که باعث درخشندگی آن می شد، به آن اطلاق شده است.

در متون باستانی، از جمله کتیبه های شلمنسر سوم در سده نهم پیش از میلاد، به نام هایی چون پرسواه و ماتای در اطراف این دریاچه اشاره شده است. رومیان آن را ماتیانوس می خواندند و در متون اولیه فارسی نیز نام اسپوتا به چشم می خورد. در دوران پهلوی، به افتخار رضاشاه، این دریاچه به رضائیه تغییر نام یافت. اما پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، نام پیشین دریاچه ارومیه دوباره احیا شد که در زبان ترکی محلی نیز به آن اۇرمۇ گؤلۆ گفته می شود. نام های دیگری چون شاهی، کبودان (به معنای آبی، شاید به دلیل رنگ آب در گذشته های دور)، ارمیا (در زبان سریانی)، و دریای شورِ طسوج نیز در متون مختلف به چشم می خورند که هر یک، گوشه ای از هویت تاریخی این دریاچه را روشن می سازند.

۲.۲. نقش دریاچه در تمدن های باستانی

دریاچه ارومیه تنها یک گستره آبی نبوده، بلکه در طول تاریخ، شریان حیاتی منطقه به شمار می آمده است. در دوران هخامنشیان، از آن برای حمل و نقل، ماهیگیری و آبیاری استفاده می شده و بخش مهمی از تمدن ایرانیان را شکل می داده است. در دوره اشکانیان و ساسانیان، به مرکز مهم تولید نمک تبدیل شد که اهمیت اقتصادی آن را دوچندان می کرد. حتی در دوران اسلامی، با تولید نمک، ماهی و مروارید، همچنان منبع مهم اقتصادی بود و شهر تبریز در مجاورت آن، به قطب تجاری بزرگی تبدیل شد.

نقش دریاچه چیچست در اسطوره های ایرانی نیز بنیادین است. کرانه های این دریاچه، عرصه بسیاری از رویدادهای مهم زندگی کیخسرو، پادشاه اسطوره ای ایران، بوده است. دژ بهمن که کیخسرو در نبردی سهمگین آن را از چنگ دیوان بیرون آورد، در نزدیکی همین دریاچه قرار داشت و بسیاری از اسطوره های دیگر نیز با این پهنه آبی در هم آمیخته اند.

۲.۳. پیشینه کشتیرانی در دریاچه ارومیه

کشتیرانی در دریاچه ارومیه، سابقه ای دیرینه دارد که رونق آن به پیش از حمله مغول بازمی گردد. گزارش های قرن نوزدهم نشان می دهد که شناورهایی ابتدایی، حتی با خدمه های فاقد مهارت دریانوردی، در دریاچه تردد می کردند. اگوست بن تان، افسر فرانسوی، به مخاطرات ناشی از طوفان های ناگهانی در این دریاچه اشاره کرده است. ملک قاسم میرزا، پسر فتحعلی شاه و حاکم ارومیه، در دوران عباس میرزا و محمدشاه، امتیاز انحصار کشتیرانی در دریاچه را به دست آورد و حتی صنعتگران روسی را برای ساخت کشتی های کوچک و بزرگ به شیشوان آورد.

پس از او، پسرش امامقلی میرزا این امتیاز را به ارث برد و ناوگانی از سه کشتی بادی را برای حمل کالا و محصولات کشاورزی به کار گرفت. تلاش برای به آب انداختن کشتی بخار نیز صورت گرفت که با کارشکنی های روسیه مواجه شد، اما در نهایت با وساطت دولت ایران، این کشتی در سال ۱۲۸۶ خورشیدی به آب افتاد. تا سال ۱۳۰۳ خورشیدی، دولت رضاخان سردارسپه تمام کشتی ها و تأسیسات کشتیرانی را از بخش خصوصی خریداری کرد و کشتیرانی در دریاچه ارومیه به انحصار دولت درآمد. این تاریخ، نشان از اهمیت بالای دریاچه در شبکه حمل و نقل و تجارت منطقه دارد.

۲.۴. دریاچه ارومیه قبل از انقلاب

قبل از انقلاب اسلامی و پیش از دهه ۷۰ شمسی، دریاچه ارومیه چهره ای کاملاً متفاوت داشت. آن روزگاران، دریاچه با آبی نیلگون و پرحجم، همچون قلب تپنده ای در آذربایجان، حیات می بخشید. آب در سطح وسیعی گسترده بود و اکوسیستم آن در اوج شکوفایی خود قرار داشت. مناطق اطراف دریاچه، سرسبز و پررونق بودند و کشاورزی و دامداری از آب های رودخانه های ورودی بهره مند می شدند. سواحل دریاچه، مقصدی جذاب برای گردشگران داخلی و خارجی بود و شنا، قایقرانی و حمام نمک در آن رونق داشت. این تصویر، نقطه مقابل وضعیت کنونی دریاچه است؛ جایی که از آن همه شکوه، تنها خاطرات و حسرت باقی مانده است.

۳. زیست بوم و حیات وحش منحصربه فرد دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه با وجود ویژگی های آب شور و زیست بوم خاص خود، همیشه پناهگاه و زیستگاهی غنی برای انواع موجودات زنده بوده است. این پهنه آبی، نقشی حیاتی در حفظ تنوع زیستی منطقه ایفا کرده و می کند.

۳.۱. پارک ملی دریاچه ارومیه

اهمیت زیست محیطی دریاچه ارومیه به اندازه ای است که در سال ۱۳۵۲ در فهرست پارک های ملی ایران به ثبت رسید. این پارک ملی با وسعت ۴۶۲۶۰۰ هکتار، نه تنها یکی از زیستگاه های طبیعی مهم در ایران است، بلکه از سال ۱۹۷۶ توسط یونسکو به عنوان یکی از ذخیره گاه های زیست کره (Biosphere Reserve) جهان نیز شناخته شده است. این عنوان بین المللی، بر اهمیت فوق العاده این اکوسیستم تأکید می کند و لزوم حفاظت از آن را دوچندان می سازد. سازمان محیط زیست ایران نیز اکثر نقاط این دریاچه را به عنوان پارک ملی شناسایی کرده است.

۳.۲. تنوع زیستی شگفت انگیز

پارک ملی دریاچه ارومیه، با اکوسیستم منحصربه فرد خود، میزبان تنوع زیستی شگفت انگیزی است که بسیاری از آن ها با محیط بسیار شور آب سازگار شده اند. در میان این موجودات، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ریزسازواره ها: شامل ۶۲ گونه باکتری و آرکئوباکتر، ۴۲ گونه قارچ میکروسکوپی و ۲۰ گونه جلبک که پایه اصلی زنجیره غذایی دریاچه را تشکیل می دهند.
• گیاهان و پوشش گیاهی: بیش از ۳۱۱ گونه گیاهی در جزایر و اطراف دریاچه رشد می کنند که با شوری خاک و کم آبی سازگار شده اند.
• پرندگان: دریاچه ارومیه با داشتن بیش از ۱۰۰ جزیره کوچک صخره ای، محل توقف و تغذیه صدها هزار پرنده مهاجر و بومی است. پرندگانی چون فلامینگو، پلیکان، کفچه نوک، اکراس، لک لک، اردک پیسه، نوک خنجری، چوب پا و مرغ نوروزی، در فصول مختلف در این منطقه دیده می شوند.
• خزندگان، دوزیستان و پستانداران: ۲۷ گونه خزنده و دوزیست و ۲۴ گونه از پستانداران نیز در اکوسیستم حوضه آبریز دریاچه شناسایی شده اند که نشان از غنای زیستی این منطقه دارد.

۳.۳. آرتمیا اورمیانا

به دلیل شوری بیش از حد آب، هیچ نوع ماهی در دریاچه ارومیه زندگی نمی کند. اما این دریاچه، یکی از مهم ترین زیستگاه های سخت پوست آرتمیا، به ویژه گونه بومی آرتمیا اورمیانا، در جهان است. این سخت پوست ریز، نقش حیاتی در اکوسیستم دریاچه ایفا می کند و به عنوان منبع اصلی تغذیه برای پرندگان مهاجر، به خصوص فلامینگوها، عمل می کند. وضعیت آرتمیا، همواره یکی از شاخص های سلامت دریاچه بوده است. در اوایل سال ۲۰۱۳، گزارش هایی مبنی بر انقراض آرتمیا در دریاچه منتشر شد، اما در سال های بعد، با افزایش تراز آب، نشانه هایی از بازگشت و احیای مجدد این موجود ارزشمند مشاهده گردید. با این حال، حفظ شرایط مناسب برای بقای آرتمیا، همچنان یک چالش مهم زیست محیطی است.

۳.۴. جزایر زیبای دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه، میزبان بیش از ۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ است که هر یک زیبایی و ویژگی های خاص خود را دارند. این جزایر، در گذشته پناهگاهی امن برای حیات وحش و پرندگان بودند. مهم ترین و بزرگترین این جزایر عبارتند از:

• کبودان (قویون داغی): بزرگترین جزیره دریاچه و یکی از مهمترین زیستگاه های حیات وحش.
• اشک داغی: از جزایر بزرگ و مهم.
• آرزو: جزیره ای زیبا و سرسبز.
• اسپیر: از دیگر جزایر قابل توجه.
• شاهی (اسلامی): تنها جزیره مسکونی دریاچه که دارای هفت روستا است و به دلیل موقعیت جغرافیایی و دسترسی، اهمیت ویژه ای دارد.

علاوه بر این ها، جزایر کوچک دیگری مانند آذین، اردشیر، آتش، آذر، تنجک، کفجه نوک، گیو، زاغ، شبدیز، اشکو، امید و اسپیر سنگو نیز در پهنه دریاچه پراکنده اند که هر یک، بخشی از این زیست بوم عظیم را تشکیل می دهند. این جزایر، روزگاری سرسبز و مملو از پوشش گیاهی بودند، اما با خشکی دریاچه، بسیاری از آن ها به خشکی و شوره تبدیل شده اند.

۴. بحران خشکی دریاچه ارومیه: دلایل و پیامدهای فاجعه بار

داستان دریاچه ارومیه، از اوج شکوه به حضیض خشکی، حکایتی تلخ از نادیده گرفتن هشدارهای طبیعت و سوءمدیریت منابع است. بحران آب در این دریاچه، نه فقط یک اتفاق زیست محیطی، بلکه فاجعه ای چندوجهی با پیامدهای انسانی، اقتصادی و اقلیمی است.

۴.۱. روند فاجعه بار کاهش آب

روند کاهش آب دریاچه ارومیه از اواسط دهه ۱۳۸۰ آغاز شد و با سرعت نگران کننده ای ادامه یافت. این روند به گونه ای پیش رفت که در سال ۲۰۱۵، دریاچه ۸۸ درصد از مساحت خود را از دست داد و تا سال ۱۴۰۱، این رقم به ۹۵ درصد رسید. یعنی از آن پهنه آبی باشکوه، تنها ۵ درصد مساحت باقی ماند. آمارهای رسمی نشان می دهند که طی بیش از دو دهه، هر سال به طور متوسط ۴۰ سانتی متر از ارتفاع آب دریاچه کاسته شده است. این اعداد، نه تنها یک کاهش کمی، بلکه از بین رفتن یک اکوسیستم حیاتی و تغییر چشم انداز منطقه را به تصویر می کشند.

طی بیش از دو دهه گذشته، هرسال به طور متوسط ۴۰ سانتی متر از ارتفاع دریاچه ارومیه کاسته شده و اکنون ۹۵ درصد این دریاچه خشک شده است.

۴.۲. عوامل اصلی خشک شدن

دلایل خشک شدن دریاچه ارومیه، پیچیده و چندوجهی هستند و نمی توان تنها یک عامل را مقصر دانست. ترکیبی از عوامل انسانی و طبیعی، دست به دست هم داده اند تا این فاجعه را رقم بزنند:

• کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی: اگرچه برخی تحقیقات نشان می دهند خشکسالی تنها باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوضه آبریز دریاچه شده است، اما این کاهش به همراه افزایش دما و تبخیر، نقش مهمی در تشدید بحران داشته است. گرمایش جهانی، اقلیم منطقه را به سمت گرم تر و خشک تر شدن سوق داده است.
• سدسازی بی رویه: احداث بیش از ۹۰ سد بر روی رودخانه های تغذیه کننده دریاچه در حوضه آبریز آن، یکی از مهمترین دلایل انسانی خشکی است. این سدها، جریان طبیعی آب ورودی به دریاچه را دگرگون کرده و به شدت کاهش داده اند. رودخانه هایی چون زرینه رود، سیمینه رود و تلخه رود که زمانی شریان های اصلی حیات دریاچه بودند، اکنون با محدودیت های فراوان مواجه هستند. وزارت نیرو اگرچه از سدها دفاع می کند، اما منتقدان معتقدند که سدسازی های گسترده نقش تعیین کننده ای در کاهش آب دریاچه داشته اند.
• کشاورزی ناپایدار و برداشت بی رویه آب: توسعه نامتوازن اراضی کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه، از دهه ۱۳۸۰، عامل دیگری در این بحران است. مساحت اراضی کشاورزی آبی از ۳۶۰ هزار هکتار به بیش از ۶۰۰ هزار هکتار افزایش یافته است. این گسترش، همراه با استفاده از شیوه های کشاورزی سنتی و ناکارآمد و حفر بی رویه چاه های غیرمجاز، باعث برداشت بی رویه از آب های سطحی و زیرزمینی شده و بیلان آب در دریاچه را به شدت بر هم زده است.
• سوءمدیریت منابع آب: عدم تخصیص کامل حقابه های زیست محیطی و ناهماهنگی میان نهادهای مسئول، به ویژه از سمت استان آذربایجان شرقی، چالش بزرگی در مسیر احیای دریاچه ایجاد کرده است. در سال آبی ۱۴۰۴، تنها ۸ میلیون متر مکعب از ۴۴۰ میلیون متر مکعب جریان ورودی به دریاچه، از رودخانه های آذربایجان شرقی تأمین شده که کمتر از ۲٪ از کل تعهدات بوده است.
• تأثیر پل میان گذر شهید کلانتری: اگرچه هدف از ساخت این پل تسهیل ارتباطات بود، اما شیوه طراحی و ساخت آن، به ویژه دریچه کوچک ۱/۲ کیلومتری، باعث انسداد جریان آب و تشدید خشکی در بخش جنوبی دریاچه شده است.

۴.۳. مخاطرات و پیامدهای خشکی دریاچه

خشک شدن دریاچه ارومیه، پیامدهای فاجعه باری را برای محیط زیست، سلامت انسان و اقتصاد منطقه به همراه داشته است:

• زیست محیطی:
  • طوفان های نمکی و ریزگردها: با خشک شدن بستر دریاچه، طوفان های نمکی آغاز شده و ریزگردهای نمکی و سمی را تا شعاع صدها کیلومتری پراکنده می کنند. این ریزگردها، پوشش گیاهی، اراضی کشاورزی و حتی سازه های شهری را از بین می برند.
  • تغییر اقلیم منطقه ای: کارشناسان پیش بینی می کنند خشکی کامل دریاچه، هوای معتدل منطقه را به هوای گرمسیری با بادهای نمکی تبدیل خواهد کرد و تغییرات اقلیمی گسترده ای را به دنبال خواهد داشت.
  • نفوذ آلودگی های سمی: آلودگی های صنعتی و کشاورزی حاوی فلزات سنگین و مواد سمی، به آب های سطحی و زیرزمینی اطراف دریاچه نفوذ کرده اند و در صورت خشک شدن کامل، هوازی شده و خطرات جدی برای سلامت انسان و زیست بوم ایجاد خواهند کرد.
• سلامت و انسانی:
  • افزایش بیماری های تنفسی و سرطان: طوفان های نمکی و ریزگردها، باعث افزایش بیماری های تنفسی و حتی سرطان در میان ساکنان منطقه می شوند. تشعشعات فرابنفش نیز در مناطق خشک شده دو و نیم برابر افزایش یافته است.
  • خطر آواره شدن ۱۳ میلیون نفر: کارشناسان هشدار می دهند در صورت خشکی کامل دریاچه، تا ۱۳ میلیون نفر در شعاع ۵۰۰ کیلومتری این دریاچه با خطر آواره شدن و مهاجرت اجباری مواجه خواهند شد.
• اقتصادی:
  • آسیب به کشاورزی و دامداری: نابودی اراضی کشاورزی و مراتع اطراف دریاچه، به اقتصاد محلی ضربه شدیدی وارد کرده است.
  • کاهش پتانسیل گردشگری: از دست رفتن جاذبه های طبیعی دریاچه، صنعت گردشگری منطقه را به شدت تضعیف کرده است.

۵. تلاش ها برای احیای دریاچه ارومیه: امیدها و چالش ها

بحران دریاچه ارومیه، ضرورت اقدامی ملی و جامع را بیش از پیش نمایان ساخت. از این رو، طرح ها و ستادهای متعددی با هدف احیای این گستره آبی تشکیل و آغاز به کار کردند. هرچند راهی طولانی در پیش است، اما امید به نجات دریاچه، همچنان شعله ور است.

۵.۱. ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه

با وخیم تر شدن وضعیت دریاچه، دولت وقت در سال ۱۳۸۹، ستاد اجرایی مدیریت حوضه آبخیز دریاچه ارومیه را تشکیل داد. سپس در دولت یازدهم، با انتخاب حسن روحانی به ریاست جمهوری، برنامه نجات دریاچه ارومیه با جدیت بیشتری پیگیری شد و «کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه» به ریاست معاون اول رئیس جمهور تشکیل گردید. ساختار این نهاد به صورت فرادستگاهی و فرا استانی طراحی شد تا بتواند با مدیریت یکپارچه منابع آبی حوضه، به مقابله با بحران بپردازد. این ستاد طی سالیان متمادی تغییرات ساختاری زیادی را تجربه کرده، اما هدف اصلی آن همواره بازگرداندن تراز آب اکولوژیک دریاچه بوده است.

۵.۲. مهمترین طرح های احیا

برای احیای دریاچه ارومیه، طرح های گوناگونی با هزینه های گزاف (بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان تا سال ۱۴۰۰) در دستور کار قرار گرفته اند:

• انتقال آب از حوضه های آبریز دیگر: یکی از مهمترین طرح ها، انتقال آب از رودخانه های خارج از حوضه آبریز دریاچه، از جمله رود ارس، بود. همچنین، آب سد کانی سیب از طریق یک تونل ۴۳ کیلومتری از پیرانشهر به دریاچه ارومیه منتقل شده است. این تونل در سال ۱۴۰۰ نصف و نیمه افتتاح گردید، اما هنوز بخش هایی از عملیات آن باقی مانده است.
• تکمیل و بهره برداری از تصفیه خانه های فاضلاب: طرح هایی برای انتقال پساب استانداردسازی شده تصفیه خانه های فاضلاب شهرهای تبریز و ارومیه به دریاچه مطرح شد. طبق برنامه، سالانه ۱۵۰ میلیون متر مکعب از تبریز و ۵۲ میلیون متر مکعب از ارومیه باید به دریاچه منتقل می شد.
• اصلاح الگوی کشت و بهینه سازی مصرف آب در کشاورزی: با توجه به نقش پررنگ کشاورزی ناپایدار در خشکی دریاچه، برنامه هایی برای تغییر الگوی کشت به محصولات کم آب بر و افزایش بهره وری آب در کشاورزی در نظر گرفته شده است.
• بارورسازی ابرها: این طرح به عنوان یکی از راهکارهای احتمالی برای افزایش بارش در منطقه مورد بررسی قرار گرفته است.

۵.۳. چالش ها و موانع پیش روی احیا

با وجود تلاش های گسترده، احیای کامل دریاچه با چالش های بزرگی روبه رو است:

• عدم تخصیص کامل آب وعده داده شده: به ویژه از سمت استان آذربایجان شرقی، ورودی آب از شرق دریاچه بسیار ناچیز و در حد کمتر از ۵ درصد تعهدات بوده است، حتی پس از تکمیل پروژه های سخت افزاری.
• تأخیر در اجرای پروژه ها: برخی طرح ها به دلیل مشکلات بودجه ای و ناهماهنگی ها با تأخیر مواجه شده اند.
• مشکلات بودجه ای: تأمین اعتبار مستمر برای پروژه های عظیم احیا، همواره یک چالش بوده است.
• مخالفت ها و ناهماهنگی ها: برخی از کارشناسان و نمایندگان مجلس با انتقال آب از حوضه های دیگر به دلیل نگرانی از تأثیرات آن بر سایر مناطق، مخالفت هایی داشته اند.

۵.۴. وضعیت فعلی و چشم انداز آینده

در سال های اخیر، به خصوص پس از بارندگی های مناسب سال ۱۳۹۸ و بخشی از طرح های انتقال آب، تراز دریاچه ارومیه به طور مقطعی افزایش یافت و نویدبخش احیای نسبی آن شد. در اردیبهشت ۱۴۰۴، سطح آب دریاچه در ارتفاع ۱۲۷۰.۲۶ متر از سطح دریاهای آزاد قرار داشت که نسبت به سال قبل ۱۲۳ سانتی متر افزایش را نشان می داد. این بهبودها، اگرچه امیدوارکننده هستند، اما هنوز تا رسیدن به تراز اکولوژیک و احیای کامل دریاچه، راه درازی در پیش است. تداوم تلاش های جامع و هماهنگ، از جمله مدیریت صحیح منابع آب، اصلاح الگوی مصرف و اجرای کامل پروژه ها، برای نجات این سرمایه ملی ضروری است. چشم انداز آینده دریاچه، به تصمیم گیری های امروز و تعهد ملی به حفظ این میراث طبیعی بستگی دارد.

۶. بهره برداری از منابع بستر خشک شده دریاچه

دریاچه ارومیه، حتی در شرایط خشکی، منابعی را در بستر خود پنهان کرده است که از گذشته مورد توجه قرار گرفته اند. این منابع، عمدتاً نمک و شایعاتی درباره عناصر باارزش تر هستند.

۶.۱. برداشت نمک

بستر خشک شده دریاچه ارومیه، حاوی مقادیر عظیمی از نمک است. طبق اظهارات کارشناسان، دریاچه ارومیه بیش از هفت میلیارد تن نمک در خود جای داده است. با مجوز سازمان محیط زیست، سالانه مقادیر قابل توجهی از مناطق تعیین شده در این دریاچه نمک برداشت می شود که عمدتاً در صنایع شوینده و سایر صنایع کاربرد دارد. این برداشت، اگرچه می تواند منبع درآمدی باشد، اما باید با رعایت ملاحظات زیست محیطی صورت گیرد تا از آسیب های بیشتر به اکوسیستم جلوگیری شود.

۶.۲. شایعات و واقعیت های مربوط به عناصر دیگر

در دی ماه ۱۴۰۲، انتشار تصاویری از حرکت کامیون ها بر بستر خشک دریاچه و حمل خاک آن، به شایعاتی درباره استحصال عناصری مانند لیتیوم و برم از شورابه های باقی مانده دامن زد. این شایعات، نگرانی هایی را در خصوص بهره برداری های بی رویه و آسیب های احتمالی به دریاچه ایجاد کرد. با این حال، مقامات مسئول کشوری و استانی و فعالان اقتصادی بخش معدن، این شایعات را به کلی رد کردند.

به گفته رئیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، دریاچه ارومیه حاوی لیتیوم است، اما مقادیر آن به قدری اندک است که فرآوری آن در ایران اقتصادی نیست. همچنین، در گذشته یک شرکت چینی درخواست دریافت مجوز برای برداشت ذخایر برم موجود در شورابه های دریاچه را داشته که موفق به دریافت مجوز نشده است. بنابراین، در حال حاضر، تنها بهره برداری عمده از بستر دریاچه، مربوط به برداشت نمک است و شایعات مربوط به عناصر دیگر فاقد صحت علمی و اقتصادی هستند.

۷. گردشگری در اطراف دریاچه ارومیه و جاذبه های منطقه

دریاچه ارومیه، حتی با وجود بحران خشکی، همچنان بخشی از هویت گردشگری منطقه است. روزگاری، این دریاچه با جلوه های بی بدیلش، میلیون ها گردشگر را به سوی خود می کشاند. اکنون نیز، با صحنه های بی نظیر بستر نمکی و تلاش های احیا، پتانسیل های جدیدی برای جذب گردشگر دارد. علاوه بر خود دریاچه، منطقه آذربایجان غربی و شرقی، مملو از جاذبه های تاریخی، فرهنگی و طبیعی است که می تواند سفر به این دیار را تجربه ای فراموش نشدنی سازد.

۷.۱. پتانسیل گردشگری دریاچه ارومیه

در گذشته، دریاچه ارومیه با آب های فیروزه ای و جزایر سرسبزش، مقصدی رویایی برای گردشگران بود. شنا در آب های شور آن که خاصیت درمانی داشت، قایقرانی و لذت بردن از چشم اندازهای طبیعی، از جذابیت های اصلی آن به شمار می رفت. با خشک شدن دریاچه، اگرچه آن جلوه های آبی از دست رفتند، اما پدیده ای جدید شکل گرفت: صحرایی وسیع از نمک با رنگ های بی نظیر که در برخی فصول به صورتی می گراید. این بستر نمکی، خود می تواند به عنوان یک پدیده طبیعی خاص، مورد توجه گردشگران علاقه مند به مناظر متفاوت و عکاسی قرار گیرد. همچنین، افزایش نسبی آب در سال های اخیر و بازگشت برخی پرندگان، امیدهایی را برای احیای تدریجی گردشگری حول دریاچه زنده کرده است.

۷.۲. مهمترین جاهای دیدنی در نزدیکی دریاچه ارومیه

شهر ارومیه و اطراف آن، گنجینه ای از جاذبه های گردشگری را در خود جای داده است که مکمل بازدید از دریاچه هستند:

• موزه ارومیه: این موزه، به عنوان دومین گنجینه تاریخی ایران، میزبان بیش از ۲۶۰۰۰ اثر تاریخی و باستانی است که قدمت برخی از آن ها به ۷۰۰۰ سال پیش می رسد. در بخش باستان شناسی، می توان آثار دوره های مختلف از پیش از تاریخ تا قاجار را مشاهده کرد و در بخش مردم شناسی، با آداب و رسوم و سبک زندگی مردم منطقه آشنا شد.
• کلیسای حضرت مریم (سنت ماری): این کلیسا که به عنوان دومین کلیسای قدیمی دنیا شناخته می شود، معماری ساده و در عین حال پرشکوهی دارد. گفته می شود که اینجا قبلاً آتشگاه زرتشتی بوده و پس از تولد مسیح، توسط موبدان به کلیسا تبدیل شده است. قدمت آن به دوره ساسانی می رسد و در سال ۱۳۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
• پارک جنگلی ارومیه (شیخ تپه): برای دوستداران طبیعت و تفریح، پارک جنگلی ارومیه که اهالی آن را با نام پارک شیخ تپه نیز می شناسند، فرصت خوبی برای گذراندن اوقات فراغت است. این پارک امکاناتی نظیر شهربازی، فضای نگهداری پرندگان، فست فود و رستوران، آلاچیق، و مسیرهای پیاده روی را فراهم می کند.
• بازار سنتی ارومیه: بازاری پررونق با قدمتی به دوران صفویه که بهترین مکان برای خرید سوغات ارومیه و آشنایی با فرهنگ محلی است. این بازار با سه ورودی از خیابان های امام، بعثت و میدان ولایت، معماری خاص خود را حفظ کرده و نمادی از حیات اقتصادی شهر است.

علاوه بر این ها، جاهای دیدنی دیگری مانند دریاچه مارمیشو، سایر کلیساهای تاریخی منطقه، و تپه های باستانی نیز در اطراف دریاچه ارومیه وجود دارند که می توانند در برنامه سفر علاقه مندان به تاریخ و طبیعت قرار گیرند.

۷.۳. پیشنهاد اقامت و هتل ها

برای اقامت در سفر به ارومیه، هتل های متنوعی در شهر ارومیه و تبریز وجود دارند که با فاصله ای مناسب از دریاچه، دسترسی به این جاذبه طبیعی و سایر نقاط دیدنی را فراهم می کنند. از هتل های لوکس تا اقامتگاه های بوم گردی، گزینه های متعددی برای هر سلیقه و بودجه ای قابل دسترس است تا مسافران بتوانند با آسودگی خاطر از سفر خود لذت ببرند.

نتیجه گیری

دریاچه ارومیه، همچون نگینی آبی در قلب آذربایجان، داستان باشکوهی از حیات و شکوفایی را روایت می کند که متأسفانه با بی مهری و سوءمدیریت انسانی، به ورطه خشکی افتاده است. این دریاچه که روزگاری بزرگترین پهنه آب شور داخلی ایران بود و نقشی بی بدیل در زیست بوم، اقتصاد و فرهنگ منطقه داشت، اکنون به نمادی از چالش های زیست محیطی تبدیل شده است. از چیچست باستانی تا رضائیه پهلوی و سپس دریاچه ارومیه کنونی، این پهنه آبی شاهد تغییرات عظیمی بوده که از شکوه و پرآبی به صحرایی از نمک انجامیده است.

دلایلی چون سدسازی های بی رویه، توسعه ناپایدار کشاورزی، برداشت بی رویه آب های زیرزمینی و تغییرات اقلیمی، دست به دست هم داده اند تا این فاجعه را رقم بزنند و پیامدهای جبران ناپذیری همچون طوفان های نمکی، ریزگردها و تهدید سلامت میلیون ها نفر را به همراه آورند. با این حال، تلاش های گسترده ای از سوی ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه و پروژه های عظیم انتقال آب، اصلاح الگوی کشت و تصفیه فاضلاب در جریان است که اگرچه با چالش هایی مواجه هستند، اما امید به نجات این میراث ارزشمند را زنده نگه داشته اند. دریاچه ارومیه، فراتر از یک توده آبی، سرمایه ای ملی و زیست محیطی است که حفظ آن نیازمند تداوم تلاش های ملی، تعهد مسئولین و آگاهی عمومی برای نسل های آینده است. امید که این قلب تپنده آذربایجان، بار دیگر زندگی را به آغوش کشد و شکوه گذشته خود را باز یابد.