زمان طرح دعوی تقابل: مهلت قانونی، مراحل و نکات کلیدی (راهنمای جامع ۱۴۰۳)

اقامه دعوای تقابل، به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای دفاعی در دعاوی حقوقی، فرصتی حیاتی برای خوانده است تا در برابر خواهان، ادعای خود را مطرح کند. مهلت قانونی برای طرح این دعوا بسیار محدود است و عدم رعایت آن می تواند به از دست رفتن امتیازات فراوان و حتی تضییع حقوق منجر شود؛ بر اساس ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی، دادخواست دعوای تقابل باید حداکثر تا پایان اولین جلسه دادرسی تقدیم شود.

در دنیای پیچیده حقوق، گاهی افراد خود را در موقعیتی می یابند که علاوه بر دفاع در برابر یک دعوا، نیاز دارند تا ادعای متقابلی را نیز مطرح کنند. دعوای تقابل دقیقاً برای همین منظور طراحی شده و به خوانده این امکان را می دهد تا در پاسخ به خواسته خواهان، خود نیز دعوایی را اقامه نماید که با دعوای اصلی مرتبط است. درک زمان بندی و شرایط دقیق زمان طرح دعوی تقابل از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که کوچکترین غفلت در این زمینه می تواند به از دست رفتن یک فرصت ارزشمند حقوقی منجر شود. این مقاله به بررسی جامع تمامی ابعاد مربوط به مهلت های قانونی، شرایط، مراحل و نکات کلیدی در خصوص طرح دعوای تقابل می پردازد تا افراد با آگاهی کامل بتوانند از حقوق خود دفاع کنند.

درک مبانی دعوای تقابل: ابزاری برای دفاع در دادگاه

پیش از بررسی زمان طرح دعوی تقابل، لازم است با مفهوم و ماهیت این دعوا به طور کامل آشنا شویم. دعوای تقابل صرفاً یک دفاع ساده نیست، بلکه خود یک دعوای مستقل است که در بستر دعوای اصلی مطرح می شود و قواعد خاص خود را دارد.

دعوای تقابل چیست؟ تعریف و ماهیت حقوقی

دعوای تقابل، دعوایی است که توسط خوانده دعوای اصلی، در مقابل ادعای خواهان و علیه او، اقامه می شود. این دعوا باید با دعوای اصلی ناشی از یک منشأ بوده یا ارتباط کامل با آن داشته باشد تا بتواند به صورت توأمان با دعوای اصلی رسیدگی شود. ماده ۱۴۱ قانون آیین دادرسی مدنی به صراحت این تعریف را بیان می کند: خوانده می تواند در مقابل ادعای خواهان اقامه دعوا نماید. چنین دعوایی در صورتی که با دعوای اصلی ناشی از یک منشاء بوده یا ارتباط کامل داشته باشد، دعوای متقابل نامیده شده و تواما رسیدگی می شود و چنانچه دعوای متقابل نباشد، در دادگاه صالح به طور جداگانه رسیدگی خواهد شد. بین دو دعوا وقتی ارتباط کامل موجود است که اتخاذ تصمیم در هر یک موثر در دیگری باشد.

این نوع دعوا، ابزاری قدرتمند برای خوانده است تا نه تنها به دفاع بپردازد، بلکه خود نیز خواسته ای را مطرح کند که می تواند تأثیر مستقیمی بر سرنوشت دعوای اصلی داشته باشد. برای مثال، تصور کنید شخصی ملکی را به دیگری فروخته اما از تنظیم سند رسمی خودداری می کند. خریدار دعوای الزام به تنظیم سند رسمی را مطرح می کند. در اینجا، فروشنده (خوانده) می تواند دعوای تقابل اعلام بطلان معامله را به دلیل فسخ معامله یا عدم پرداخت ثمن توسط خریدار مطرح کند. این دعوا، در دسته بندی دعاوی طاری قرار می گیرد؛ یعنی دعاوی که در اثنای رسیدگی به دعوای دیگری مطرح می شوند و با آن مرتبط هستند.

شرایط اساسی و اختصاصی برای طرح دعوای تقابل

برای اینکه یک دعوا بتواند تحت عنوان دعوای تقابل در دادگاه پذیرفته شود و به صورت توأمان با دعوای اصلی رسیدگی شود، باید دارای شرایط عمومی و اختصاصی خاصی باشد.

شرایط عمومی اقامه دعوا

دعوای تقابل نیز مانند هر دعوای دیگری، نیازمند رعایت شرایط عمومی اقامه دعوا است. این شرایط شامل اهلیت طرفین (داشتن عقل، بلوغ و رشد)، ذی نفع بودن، سمت قانونی (مثل وکیل یا ولی) و مشروعیت خواسته می شود. بدون وجود این شرایط، دادگاه به هیچ دعوایی، از جمله دعوای تقابل، رسیدگی نخواهد کرد.

شرایط اختصاصی و حیاتی

علاوه بر شرایط عمومی، دعوای تقابل دارای شرایط اختصاصی و ویژه ای است که آن را از سایر دعاوی متمایز می کند:

1. اقامه توسط خوانده یا وکیل او علیه خواهان: دعوای تقابل باید حتماً از سوی خوانده دعوای اصلی و علیه خواهان همان دعوا مطرح شود. این یک اصل اساسی است. اما پرسشی که مطرح می شود این است که آیا مجلوب ثالث (شخص ثالثی که به دادرسی جلب می شود) نیز می تواند دعوای تقابل مطرح کند؟ بر اساس ماده ۱۳۹ قانون آیین دادرسی مدنی، مجلوب ثالث «خوانده محسوب و تمام مقررات راجع به خوانده درباره او جاری است.» لذا اگر مجلوب ثالث در دعوا برای خود مدعی حق مستقلی باشد، می تواند دعوای تقابل مطرح کند. اما اگر صرفاً برای تقویت موضع جالب (جلب کننده) وارد دعوا شده باشد، این حق را ندارد. همین قاعده در مورد خواندگان دعوای وارد ثالث نیز صدق می کند.
2. وحدت منشأ یا ارتباط کامل با دعوای اصلی: این شرط، سنگ بنای طرح دعوای تقابل به شمار می آید. همانطور که ماده ۱۴۱ ق.آ.د.م. بیان می کند، دعوای تقابل باید یا ناشی از یک منشأ (سبب واحد) با دعوای اصلی باشد، یا ارتباط کامل با آن داشته باشد. منظور از ارتباط کامل زمانی است که تصمیم گیری در مورد یکی از این دو دعوا، تأثیر مستقیمی بر دیگری داشته باشد. برای مثال، دعوای خلع ید (دعوای اصلی) و دعوای اثبات مالکیت (دعوای تقابل) دارای ارتباط کامل هستند، زیرا نتیجه هر یک مستقیماً بر دیگری اثر می گذارد. اگر چنین ارتباطی وجود نداشته باشد، دادگاه دعوای تقابل را به عنوان یک دعوای مستقل و جداگانه بررسی خواهد کرد و مزایای رسیدگی توأمان از بین می رود.

تمایز دعوای تقابل از دفاع ماهوی: ماده ۱۴۲ قانون آیین دادرسی مدنی

یکی از نکات ظریف و مهم در حقوق دادرسی، تشخیص تفاوت میان دعوای تقابل و دفاع ماهوی است. دفاع ماهوی به معنای انکار یا رد ادعای خواهان، بدون طرح یک خواسته جدید است. ماده ۱۴۲ قانون آیین دادرسی مدنی این تمایز را به خوبی روشن می کند: دعوای متقابل به موجب دادخواست اقامه می شود، لیکن دعاوی تهاتر، صلح، فسخ، رد خواسته و امثال آن که برای دفاع از دعوای اصلی اظهار می شود، دعوای متقابل محسوب نمی شود و نیاز به تقدیم دادخواست جداگانه ندارد.

این بدان معناست که اگر خوانده برای دفاع از خود، ادعایی مانند تهاتر (کسر بدهی خواهان از طلب خود)، صلح (توافق بر پایان اختلاف)، فسخ (برهم زدن قرارداد) یا رد خواسته (عدم وجود حق برای خواهان) را مطرح کند، نیازی به تقدیم دادخواست جداگانه برای دعوای تقابل ندارد. این موارد، صرفاً جنبه دفاعی دارند و دادگاه موظف است به این ادعاها در چارچوب دعوای اصلی رسیدگی کند. برای مثال، اگر خواهان مطالبه وجهی را از خوانده داشته باشد و خوانده ادعا کند که پیش از این مبلغی را به خواهان داده و باید تهاتر شود، این یک دفاع ماهوی است و نه دعوای تقابل. عدم درک این تمایز می تواند منجر به رد دادخواست تقابل یا اطاله دادرسی شود.

ماده ۱۴۲ قانون آیین دادرسی مدنی تأکید می کند که دعاوی تهاتر، صلح، فسخ و رد خواسته، اگر صرفاً برای دفاع از دعوای اصلی اظهار شوند، دعوای تقابل محسوب نمی شوند و نیازی به تقدیم دادخواست جداگانه ندارند.

زمان طلایی برای طرح دعوای تقابل: مهلت های قانونی

مهمترین جنبه ای که در مورد دعوای تقابل باید در نظر داشت، زمان طرح دعوی تقابل است. قانون گذار مهلت مشخصی را برای اقامه این دعوا تعیین کرده که رعایت آن برای خوانده حیاتی است.

قاعده کلی: تا پایان اولین جلسه دادرسی

ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی به وضوح مهلت زمان طرح دعوی تقابل را مشخص می کند: دادخواست دعوای متقابل باید تا پایان اولین جلسه دادرسی تقدیم شود و اگر خواهان دعوای متقابل را در جلسه دادرسی اقامه نماید، خوانده می تواند برای تهیه پاسخ و ادله خود تاخیر جلسه را درخواست نماید. شرایط و موارد رد یا ابطال دادخواست همانند مقررات دادخواست اصلی خواهد بود.

این ماده نشان می دهد که مهلت طلایی برای طرح دعوای تقابل، حداکثر تا پایان اولین جلسه رسیدگی در مرحله بدوی است. این مهلت، یک مهلت قانونی و آمره است و امکان تمدید آن در مرحله بدوی وجود ندارد. اصطلاح تا پایان اولین جلسه دادرسی به این معناست که خوانده می تواند هم پیش از شروع جلسه، هم در حین جلسه و تا قبل از اعلام ختم جلسه توسط قاضی، دادخواست تقابل خود را تقدیم کند. از دست دادن این مهلت، به معنای از دست دادن مزایای رسیدگی توأمان به دو دعوا خواهد بود.

امکان طرح دعوا پیش از اولین جلسه دادرسی

بر اساس تفسیر ماده ۱۴۳ ق.آ.د.م.، خوانده می تواند دادخواست تقابل خود را حتی پیش از برگزاری اولین جلسه دادرسی تقدیم کند. اگر دادخواست تقابل در مهلت کافی پیش از جلسه اول تقدیم شود، دادگاه فرصت ابلاغ آن را به خواهان اصلی (که اکنون خوانده دعوای تقابل است) خواهد داشت و در این صورت، رسیدگی به هر دو دعوا (اصلی و تقابل) می تواند در همان اولین جلسه دادرسی از پیش تعیین شده صورت گیرد. این شیوه، به روند رسیدگی سرعت می بخشد و از تأخیر در رسیدگی به دعوای اصلی جلوگیری می کند.

اقدامات در حین اولین جلسه دادرسی

اگر خوانده تصمیم بگیرد که دادخواست تقابل خود را در خود اولین جلسه دادرسی تقدیم کند، این امر نیز بلامانع است. در چنین حالتی، خواهان اصلی (که ناگهان با دعوای تقابل مواجه می شود) حق دارد از دادگاه درخواست تأخیر جلسه را بنماید تا فرصت کافی برای آماده سازی دفاع و ارائه مستندات خود در برابر دعوای تقابل را داشته باشد. قاضی معمولاً با این درخواست موافقت می کند و جلسه دادرسی به تاریخ دیگری موکول می شود. در جلسه تجدید شده، به هر دو دعوا به صورت توأمان و همزمان رسیدگی خواهد شد تا از صدور آرای متناقض جلوگیری شود و فرآیند دادرسی بهینه تر پیش برود.

عواقب عدم رعایت مهلت قانونی برای طرح دعوای تقابل

همانطور که ذکر شد، زمان طرح دعوی تقابل یک مهلت حیاتی است. در صورتی که خوانده دادخواست تقابل خود را پس از پایان اولین جلسه دادرسی و در مرحله بدوی تقدیم کند، دادگاه آن را به عنوان یک دعوای طاری تلقی نخواهد کرد و قرار عدم استماع دعوای تقابل صادر می شود. این به معنای این نیست که خوانده دیگر نمی تواند ادعای خود را مطرح کند، بلکه باید آن را به صورت یک دعوای مستقل و جداگانه در دادگاه صالح مطرح نماید. تبعات عدم رعایت مهلت قانونی شامل موارد زیر است:

1. عدم استماع دعوای تقابل به عنوان دعوای طاری: دادگاه به دلیل عدم رعایت مهلت قانونی، دعوای تقابل را به عنوان یک دعوای مرتبط و همزمان با دعوای اصلی بررسی نمی کند.
2. امکان طرح دعوا به صورت مستقل: خوانده می تواند دعوای خود را به عنوان یک دعوای اصلی و جدید، با پرداخت مجدد هزینه های دادرسی و طی فرآیند ابلاغ و رسیدگی مستقل، اقامه کند. این امر به معنای از دست دادن مزایای رسیدگی توأمان، صرفه جویی در زمان و هزینه، و همچنین افزایش پیچیدگی های حقوقی است.
3. آثار منفی بر روند دفاع خوانده اصلی: از دست دادن فرصت طرح دعوای تقابل به موقع، می تواند استراتژی دفاعی خوانده اصلی را تضعیف کرده و او را مجبور به اتخاذ راهکارهای پرهزینه تر و زمان برتر کند.

بررسی دعوای تقابل در مراحل مختلف دادرسی

درک اینکه دعوای تقابل در کدام مراحل دادرسی قابل طرح است، به اندازه زمان طرح دعوی تقابل اهمیت دارد. هر مرحله از دادرسی، قواعد و محدودیت های خاص خود را برای اقامه دعاوی طاری دارد.

دعوای تقابل در مرحله بدوی: تنها فرصت رسیدگی توأمان

همانطور که پیش تر اشاره شد، مرحله بدوی، تنها مرحله ای است که خوانده می تواند دعوای تقابل را به عنوان یک دعوای طاری و مرتبط با دعوای اصلی، با رعایت مهلت تا پایان اولین جلسه دادرسی مطرح کند. در این مرحله، دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی، صلاحیت رسیدگی به دعوای تقابل را نیز خواهد داشت. هدف از این قاعده، جلوگیری از صدور احکام متناقض و تسریع در روند دادرسی است. در واقع، سیستم قضایی ترجیح می دهد دعاوی مرتبط در یک دادگاه و به صورت همزمان بررسی شوند تا از سردرگمی و اتلاف منابع جلوگیری شود.

دعوای تقابل در مرحله واخواهی: دیدگاه ها و چالش ها

مرحله واخواهی، فرصتی است برای خوانده ای که حکم غیابی علیه او صادر شده، تا نسبت به آن اعتراض کند. در خصوص امکان طرح دعوای تقابل در این مرحله، بین حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد. نظریه مشورتی شماره ۷/۹۹۴۱ مورخ ۶/۱۲/۱۳۸۱ اداره حقوقی قوه قضائیه، طرح دعوای تقابل در مرحله واخواهی را پذیرفته و استدلال کرده است که تقدیم دادخواست واخواهی به منزله اولین جلسه دادرسی خواهد بود. بنابراین، از این دیدگاه، رسیدگی به دادخواست تقابل در این مرحله بلااشکال است.

اما در مقابل، برخی حقوقدانان معتقدند که چون ماده ۱۳۶ قانون آیین دادرسی مدنی صرفاً طرح دعوای جلب ثالث را توسط واخواه یا واخوانده مجاز دانسته و در مورد دعوای تقابل سکوت کرده است، و با توجه به اینکه اعمال چنین حقی نیازمند نص صریح قانونی است، امکان طرح دعوای تقابل به عنوان دعوای طاری در مرحله واخواهی رد می شود. بنابراین، رویه عملی و توصیه ی حقوقی غالب این است که بهتر است واخواه (خوانده حکم غیابی) دعوای خود را به صورت مستقل مطرح کرده و سپس از دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی تقاضای صدور قرار رسیدگی توأمان را بنماید تا هر دو پرونده با هم رسیدگی شوند، هرچند که ممکن است دادگاه لزوماً این درخواست را نپذیرد.

دعوای تقابل در مرحله تجدیدنظر و فرجام خواهی: ممنوعیت و استثنائات

برخلاف مرحله بدوی، در مراحل تجدیدنظر و فرجام خواهی، به طور قطع امکان طرح دعوای تقابل به عنوان دعوای طاری وجود ندارد. قانون آیین دادرسی مدنی امکان طرح دعاوی طاری خاصی مانند ورود ثالث و جلب ثالث را در مرحله تجدیدنظر پیش بینی کرده، اما در خصوص دعوای تقابل ساکت است. این سکوت به معنای عدم اجازه قانونی است.

اگر شخصی در مرحله تجدیدنظر یا فرجام خواهی، دادخواستی تحت عنوان دعوای تقابل تقدیم کند، این دادخواست به عنوان یک دعوای اصلی و مستقل جدید تلقی خواهد شد و دادگاه تجدیدنظر یا دیوان عالی کشور صلاحیت رسیدگی به آن را به عنوان دعوای نخستین ندارد. در این حالت، دادخواست ارسالی تفکیک شده و به دادگاه بدوی صالح برای رسیدگی نخستین ارجاع داده می شود. در مرحله فرجام خواهی نیز، به دلیل ماهیت نظارتی این مرحله، به هیچ وجه امکان طرح دعوای تقابل وجود ندارد و فقط به بررسی انطباق حکم صادره با قوانین رسیدگی می شود.

ابعاد عملی و کاربردی طرح دعوی تقابل

پس از آشنایی با مبانی و زمان طرح دعوی تقابل، آگاهی از جنبه های عملی و کاربردی اقامه این دعوا ضروری است تا افراد بتوانند به درستی و بدون اتلاف وقت و هزینه اقدام کنند.

نحوه و مراحل ثبت دادخواست دعوای تقابل

طرح دعوای تقابل نیز مانند هر دعوای حقوقی دیگری، مستلزم رعایت تشریفات قانونی است:

1. ثبت نام در سامانه ثنا: اولین گام برای هرگونه اقدام قضایی، ثبت نام در سامانه ثنا (ثبت نام الکترونیکی قضایی) است. این کار هم به صورت حضوری در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و هم به صورت غیرحضوری از طریق وب سایت adliran.ir قابل انجام است.
2. تنظیم دقیق دادخواست: پس از ثبت نام در ثنا، خوانده باید دادخواست دعوای تقابل خود را با دقت و با رعایت تمامی شرایط قانونی تنظیم کند. این دادخواست باید شامل خواسته (آنچه از دادگاه طلب می شود)، دلایل و مستندات (مانند قراردادها، اسناد، شهادت شهود) و شرح واقعه (توضیح جزئیات موضوع دعوا) باشد.
3. ارسال از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: پس از تنظیم، دادخواست باید از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه صالح (که همان دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی است) ارسال شود. تأکید مجدد می شود که این ارسال باید حداکثر تا پایان اولین جلسه دادرسی صورت گیرد.

پس از ارسال دادخواست، اگر دعوا دارای منشأ واحد یا ارتباط کامل با دعوای اصلی باشد و زمان کافی برای ابلاغ به خواهان اصلی وجود داشته باشد، در همان جلسه رسیدگی خواهد شد. در غیر این صورت، خوانده می تواند درخواست تأخیر جلسه را بنماید تا هر دو دعوا به صورت توأمان در جلسه بعدی رسیدگی شوند.

مدارک و مستندات لازم برای اقامه دعوا

ارائه مدارک کامل و مستدل، نقش حیاتی در موفقیت دعوای تقابل دارد. مدارک لازم برای طرح دعوی تقابل بسته به ماهیت خواسته متفاوت خواهد بود، اما به طور کلی شامل موارد زیر است:

• مدارک هویتی خواهان تقابل (خوانده دعوای اصلی).
• تصویر مصدق (کپی برابر اصل شده) تمامی اسناد و مدارکی که برای اثبات خواسته دعوای تقابل ضروری هستند (مانند اسناد مالکیت، قراردادها، چک ها، سفته ها و غیره).
• سایر دلایل اثباتی مانند شهادت شهود، سوگند، اقرار و معاینه محلی و تحقیق محلی، در صورت لزوم.

برای روشن تر شدن، فرض کنید خواهان دعوایی برای تخلیه یک ملک مطرح کرده و خوانده ادعا می کند که مستأجر نیست، بلکه مالک ملک است و سند عادی فروش را ارائه می دهد. در اینجا، دعوای تقابل اثبات مالکیت توسط خوانده مطرح می شود و مدارک لازم شامل تصویر سند عادی فروش، دلایل پرداخت ثمن، و شهود معامله خواهد بود.

هزینه دادرسی دعوای تقابل

هزینه های دادرسی یکی از نگرانی های اصلی برای هر فردی است که قصد طرح دعوا را دارد. هزینه دادرسی دعوای تقابل نیز بسته به مالی یا غیرمالی بودن خواسته، متفاوت است:

1. دعاوی مالی: اگر دعوای تقابل مالی باشد، هزینه دادرسی بر اساس ارزش خواسته محاسبه می شود. به طور معمول، برای دعاوی مالی تا سقف مشخصی از ارزش خواسته (مثلاً ۲۰۰ میلیون ریال)، ۲.۵ درصد و برای مبالغ بیشتر، ۳.۵ درصد از ارزش خواسته به عنوان هزینه دادرسی اخذ می گردد.
2. دعاوی غیرمالی: اگر دعوای تقابل از نوع غیرمالی باشد (مانند اثبات نسب، اعسار، یا ابطال رأی داوری)، هزینه دادرسی آن مبلغی ثابت و مقطوع است که هر ساله توسط قوه قضائیه تعیین و ابلاغ می شود (مثلاً بین ۴۰۰,۰۰۰ تا ۱,۸۰۰,۰۰۰ ریال).

علاوه بر این، هزینه های جانبی دیگری مانند هزینه ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و در صورت استفاده از خدمات وکیل، حق الوکاله وکیل نیز باید در نظر گرفته شود. نکته قابل توجه این است که بر اساس ماده ۴ آیین نامه تعرفه حق الوکاله وکلا، حق الوکاله وکیل در دعوای تقابل، نصف حق الوکاله مرحله بدوی دعوای اصلی است که خود یک مزیت مالی به شمار می رود.

مرجع و صلاحیت رسیدگی به دعوای تقابل

اصولاً، دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی، صلاحیت رسیدگی به دعوای تقابل را نیز دارد. این قاعده به منظور جلوگیری از پراکندگی پرونده ها و صدور احکام متعارض وضع شده است. حتی اگر دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی از نظر صلاحیت محلی (مربوط به محل وقوع مال یا اقامت خوانده) صالح نباشد، اما به دلیل ارتباط دعوای تقابل با دعوای اصلی، همچنان می تواند به دعوای تقابل رسیدگی کند. قانون گذار در این مورد انعطاف نشان داده تا مزایای رسیدگی توأمان حفظ شود.

با این حال، یک استثناء مهم در خصوص صلاحیت ذاتی وجود دارد. اگر دادگاه رسیدگی کننده به دعوای اصلی، صلاحیت ذاتی (مثلاً صلاحیت دادگاه حقوقی در مقابل دادگاه کیفری یا دادگاه خانواده) برای رسیدگی به دعوای تقابل را نداشته باشد، نمی تواند به آن رسیدگی کند. در این صورت، دادگاه دعوای تقابل را به دادگاه صالح ذاتی ارجاع می دهد و در مواردی ممکن است رسیدگی به دعوای اصلی را تا زمان تعیین تکلیف دعوای تقابل در مرجع صالح، متوقف کند.

ویژگی	دعوای تقابل	دفاع ماهوی
نیاز به دادخواست جداگانه	بله (مگر موارد استثنائی تهاتر و…)	خیر (صرفاً اظهار در جلسه)
طرح خواسته جدید	بله (خوانده خود خواهان دعوای جدید است)	خیر (صرفاً رد یا انکار خواسته خواهان اصلی)
مهلت طرح	تا پایان اولین جلسه دادرسی (ماده ۱۴۳)	در هر مرحله از دادرسی تا قبل از صدور حکم قطعی
مثال	دعوای الزام به تنظیم سند در مقابل دعوای اعلام بطلان معامله	ادعای فسخ قرارداد به دلیل غبن در پاسخ به دعوای الزام به انجام تعهد

مزایا و معایب طرح دعوای تقابل

طرح دعوای تقابل، مانند هر اقدام حقوقی دیگری، دارای مزایا و معایبی است که آگاهی از آن ها می تواند به تصمیم گیری آگاهانه کمک کند.

1. مزایا:
   • صرفه جویی در زمان و هزینه: رسیدگی توأمان به دو دعوا، از اتلاف وقت و صرف هزینه های دادرسی و حق الوکاله برای دو پرونده جداگانه جلوگیری می کند.
   • جلوگیری از صدور احکام متناقض: وقتی دو دعوای مرتبط در یک دادگاه و به صورت همزمان رسیدگی می شوند، احتمال صدور آرای متناقض که می تواند به پیچیدگی های حقوقی بیشتری منجر شود، به حداقل می رسد.
   • معافیت از تأمین اتباع بیگانه: بر اساس بند ۴ ماده ۲۱۹ قانون آیین دادرسی مدنی، اگر خواهان اصلی تبعه بیگانه باشد و خوانده ایرانی علیه او دعوای تقابل اقامه کند، از دادن تأمین اتباع بیگانه معاف است.
   • تقویت موقعیت دفاعی: طرح دعوای تقابل می تواند موقعیت دفاعی خوانده را به طور قابل توجهی تقویت کرده و حتی خواهان اصلی را به عقب نشینی یا مصالحه وادار کند.
2. معایب:
   • اطاله دادرسی برای خواهان اصلی: از دیدگاه خواهان اصلی، طرح دعوای تقابل می تواند منجر به طولانی تر شدن روند رسیدگی به دعوای او شود، زیرا دادگاه باید به هر دو دعوا رسیدگی کند.
   • پیچیدگی روند رسیدگی: در برخی موارد، ترکیب دو دعوا می تواند روند رسیدگی را پیچیده تر کند، به خصوص اگر ماهیت دو دعوا بسیار متفاوت باشد.

آثار زوال یا توقف دعوای اصلی بر دعوای تقابل

یکی از پرسش های مهم در مورد دعوای تقابل، این است که اگر دعوای اصلی به هر دلیلی متوقف یا زائل شود، چه سرنوشتی در انتظار دعوای تقابل خواهد بود؟ ماده ۱۰۳ قانون آیین دادرسی مدنی در این خصوص تعیین تکلیف می کند: اگر دعاوی دیگری که ارتباط کامل با دعوای طرح شده دارند در همان دادگاه مطرح باشد، دادگاه به تمامی آنها یکجا رسیدگی می نماید و چنانچه در چند شعبه مطرح شده باشد در یکی از شعب با تعیین رئیس شعبه اول یکجا رسیدگی خواهد شد. در مورد این ماده وکلا یا اصحاب دعوا مکلفند از دعاوی مربوط، دادگاه را مستحضر نمایند.

به طور کلی، جز در موارد استثنایی، زوال (مانند استرداد دادخواست یا اسقاط حق) یا توقف (مانند فوت یکی از اصحاب دعوا) دعوای اصلی، تأثیری بر دعوای تقابل ندارد و این دعوا به طور مستقل به حیات حقوقی خود ادامه می دهد. این بدان معناست که اگر خواهان اصلی، دادخواست خود را مسترد کند، دعوای تقابل که توسط خوانده مطرح شده، همچنان در دادگاه باقی می ماند و مورد رسیدگی قرار می گیرد. این اصل استقلال، یکی از ویژگی های بارز دعوای تقابل است که به خوانده اطمینان می دهد دفاع او در قالب این دعوا، حتی با پایان یافتن دعوای اصلی، از بین نخواهد رفت. تنها در صورتی که دعوای تقابل به قدری به دعوای اصلی وابسته باشد که بدون وجود آن، موضوعیت خود را از دست بدهد، ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد.

نتیجه گیری و پیشنهاد نهایی

دعوای تقابل، ابزاری قدرتمند و کارآمد در دادرسی مدنی است که به خوانده فرصت می دهد تا در برابر خواهان، ادعای متقابلی را مطرح کرده و از حقوق خود دفاع کند. اما کلید استفاده موفق از این ابزار، درک دقیق زمان طرح دعوی تقابل و شرایط قانونی آن است. مهلت تا پایان اولین جلسه دادرسی در مرحله بدوی، یک خط قرمز است که عدم رعایت آن می تواند به از دست رفتن مزایای مهمی از جمله صرفه جویی در زمان و هزینه و جلوگیری از صدور احکام متناقض منجر شود. همچنین، باید توجه داشت که امکان طرح دعوای تقابل به عنوان دعوای طاری، صرفاً در مرحله بدوی وجود دارد و در مراحل تجدیدنظر و فرجام خواهی، چنین امکانی فراهم نیست و دادخواست های ارسالی به عنوان دعاوی مستقل تلقی خواهند شد.

با توجه به پیچیدگی های حقوقی، تفاوت های ظریف بین دعوای تقابل و دفاع ماهوی، و اهمیت حیاتی رعایت مهلت ها و شرایط، توصیه اکید می شود که پیش از هرگونه اقدام حقوقی، به ویژه در خصوص طرح دعوای تقابل، با وکیلی متخصص و مجرب مشورت شود. یک وکیل کارآزموده با اشراف به قوانین و رویه قضایی، می تواند بهترین استراتژی دفاعی را طراحی کرده، از تضییع حقوق شما جلوگیری کند و مسیر رسیدگی را به بهترین شکل ممکن هدایت نماید. فراموش نکنید که در عرصه حقوق، آگاهی و اقدام به موقع، ضامن حفظ منافع شماست.