پوشاک زنان در دوره سلجوقیان فراتر از یک نیاز ساده بازتابی از جایگاه اجتماعی باورهای فرهنگی و هنرهای رایج آن دوران است. این دوره که از قرن پنجم تا هفتم هجری قمری به طول انجامید شاهد تحولات چشمگیری در عرصه هنر معماری و فرهنگ بود که این تغییرات به وضوح در نوع پوشش و آرایش زنان نیز نمود پیدا کرد. بررسی پوشاک این دوره دریچه ای به سوی درک بهتر زندگی آداب و رسوم و ارزش های حاکم بر جامعه آن زمان می گشاید. زنان سلجوقی با تنوعی از لباس ها و زیورآلات نه تنها زیبایی و ظرافت خود را به نمایش می گذاشتند بلکه به نوعی هویت و منزلت اجتماعی خود را نیز بیان می کردند. در این میان تفاوت های آشکاری میان پوشاک زنان درباری و اشراف با زنان عامه و روستایی وجود داشت که نشان دهنده ساختار طبقاتی جامعه آن دوره بود. شناخت جنس پارچه ها رنگ ها و طرح های مورد استفاده در لباس های این دوره ما را با ذوق و سلیقه هنری مردم آن زمان آشنا می کند. همچنین بررسی تاثیر فرهنگ های مختلف بر پوشاک زنان سلجوقی نشان دهنده تعاملات فرهنگی و هنری این دوره با سایر تمدن ها است. این پژوهش با نگاهی جامع به پوشاک زنان در دوره سلجوقیان سعی دارد تا تصویری روشن و دقیق از این جنبه مهم از تاریخ و فرهنگ ایران ارائه دهد.

پوشاک زنان در دوره سلجوقیان

ویژگی های کلی پوشاک زنان سلجوقی

پوشاک زنان در دوره سلجوقیان تلفیقی از پوشیدگی زیبایی و تنوع بود. لباس ها معمولاً بلند و گشاد بودند و تمام بدن را می پوشاندند. استفاده از پارچه های مرغوب و رنگ های متنوع از ویژگی های بارز پوشاک این دوره بود. تزیینات لباس ها نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و اغلب با استفاده از گلدوزی جواهر دوزی و نواردوزی انجام می شد. پوشاک زنان سلجوقی علاوه بر جنبه زیبایی نشان دهنده جایگاه اجتماعی و اقتصادی آنان نیز بود. زنان مرفه و اشراف زاده از لباس های فاخر و گران قیمت استفاده می کردند در حالی که لباس زنان عامه و روستایی ساده تر و کم تزئین تر بود. با این حال حتی در ساده ترین لباس ها نیز ظرافت و سلیقه هنری مردم آن دوره به چشم می خورد. به طور کلی پوشاک زنان سلجوقی نمادی از هنر فرهنگ و تمدن این دوره محسوب می شود.

انواع پوشاک زنان در دوره سلجوقی

تنوع پوشاک زنان در دوره سلجوقیان بسیار چشمگیر بود و شامل انواع مختلف لباس ها سرپوش ها پای پوش ها و زیورآلات می شد. هر کدام از این اجزا نقش خاصی در پوشش و زیبایی زنان ایفا می کردند. در ادامه به بررسی انواع پوشاک زنان در این دوره می پردازیم:

پوشش سر و حجاب زنان سلجوقی

پوشش سر و حجاب بخش مهمی از پوشاک زنان در دوره سلجوقیان بود. زنان معمولاً از روسری مقنعه و یا چادر برای پوشاندن سر و موهای خود استفاده می کردند. جنس این سرپوش ها معمولاً از پارچه های نرم و لطیف مانند ابریشم و یا پنبه بود و با استفاده از گلدوزی و یا نواردوزی تزیین می شد. نوع پوشش سر بسته به موقعیت اجتماعی و اعتقادات مذهبی زنان متفاوت بود. زنان درباری و اشراف زاده از سرپوش های فاخر و گران قیمت استفاده می کردند در حالی که زنان عامه از سرپوش های ساده تر و کم تزئین تر استفاده می کردند. با این حال در هر دو گروه پوشش سر نمادی از حیا و عفت زنان محسوب می شد.

پیراهن و لباس های زیرین زنان سلجوقی

پیراهن اصلی ترین لباس زنان در دوره سلجوقیان بود. پیراهن ها معمولاً بلند گشاد و آستین دار بودند و تمام بدن را می پوشاندند. جنس پیراهن ها معمولاً از پارچه های نرم و لطیف مانند ابریشم پنبه و یا کتان بود. رنگ پیراهن ها نیز متنوع بود و بسته به سلیقه و موقعیت اجتماعی زنان انتخاب می شد. علاوه بر پیراهن زنان از لباس های زیرین دیگری نیز استفاده می کردند که به حفظ پاکیزگی و آراستگی آن ها کمک می کرد. این لباس های زیرین معمولاً از جنس پنبه و یا کتان بودند و به صورت ساده و بدون تزیینات دوخته می شدند.

پوشاک رویی و بالاپوش زنان سلجوقی

علاوه بر پیراهن زنان در دوره سلجوقیان از پوشاک رویی و بالاپوش های مختلفی نیز استفاده می کردند. این پوشاک رویی معمولاً شامل عبا ردا و یا قبا بود و به عنوان یک لایه اضافی بر روی پیراهن پوشیده می شد. جنس این بالاپوش ها معمولاً از پارچه های ضخیم تر مانند پشم و یا ترمه بود و با استفاده از گلدوزی جواهر دوزی و یا نواردوزی تزیین می شد. پوشاک رویی علاوه بر جنبه زیبایی به حفظ گرمای بدن زنان نیز کمک می کرد و از آن ها در برابر سرما و گرما محافظت می کرد.

کفش و پای پوش زنان سلجوقی

کفش و پای پوش بخش مهمی از پوشاک زنان در دوره سلجوقیان بود. زنان معمولاً از کفش های چرمی گیوه و یا جوراب برای پوشاندن پاهای خود استفاده می کردند. کفش ها معمولاً ساده و بدون پاشنه بودند و با استفاده از چرم های رنگی و یا گلدوزی تزیین می شدند. گیوه نیز یکی از رایج ترین پای پوش های زنان در این دوره بود که از نخ و یا پنبه بافته می شد و بسیار سبک و راحت بود. جوراب نیز معمولاً از پشم و یا ابریشم بافته می شد و به حفظ گرمای پاها در فصل زمستان کمک می کرد.

زیورآلات و تزیینات لباس زنان

زیورآلات و تزیینات نقش مهمی در زیبایی و آراستگی لباس های زنان در دوره سلجوقیان داشت. زنان معمولاً از انواع گردنبند گوشواره دستبند انگشتر و کمربند برای تزیین لباس های خود استفاده می کردند. این زیورآلات معمولاً از جنس طلا نقره و یا سنگ های قیمتی بودند و با استفاده از طرح های هندسی گل و بوته و یا نقوش حیوانی تزیین می شدند. علاوه بر زیورآلات زنان از تزیینات دیگری مانند گلدوزی جواهر دوزی و نواردوزی نیز برای تزیین لباس های خود استفاده می کردند. این تزیینات به لباس ها جلوه ای خاص و منحصربه فرد می بخشید و نشان دهنده ذوق و سلیقه هنری زنان آن دوره بود.

تفاوت پوشاک زنان سلجوقی بر اساس طبقه اجتماعی

پوشاک زنان در دوره سلجوقیان بازتابی از طبقه اجتماعی و جایگاه آنان در جامعه بود. تفاوت های آشکاری میان پوشاک زنان درباری و اشراف با زنان عامه و روستایی وجود داشت که نشان دهنده ساختار طبقاتی جامعه آن دوره بود.

لباس زنان درباری و اشراف

زنان درباری و اشراف زاده در دوره سلجوقیان از لباس های فاخر و گران قیمت استفاده می کردند. جنس لباس های آن ها معمولاً از ابریشم ترمه و یا مخمل بود و با استفاده از گلدوزی جواهر دوزی و یا نواردوزی تزیین می شد. رنگ لباس های آن ها نیز معمولاً روشن و شاد بود و از رنگ هایی مانند قرمز زرد سبز و آبی استفاده می کردند. زیورآلات آن ها نیز از جنس طلا نقره و یا سنگ های قیمتی بود و بسیار پر زرق و برق بود. لباس زنان درباری و اشراف زاده نمادی از ثروت قدرت و منزلت اجتماعی آن ها بود.

پوشاک زنان عامه و روستایی

زنان عامه و روستایی در دوره سلجوقیان از لباس های ساده تر و کم تزئین تر استفاده می کردند. جنس لباس های آن ها معمولاً از پنبه کتان و یا پشم بود و با استفاده از رنگ های تیره و مات رنگ آمیزی می شد. تزیینات لباس های آن ها نیز معمولاً محدود به نواردوزی و یا گلدوزی ساده بود. زیورآلات آن ها نیز معمولاً از جنس فلزات ارزان قیمت و یا مهره های رنگی بود. لباس زنان عامه و روستایی نمادی از سادگی فروتنی و زندگی سخت آن ها بود.

جنس پارچه و رنگ در پوشاک زنان سلجوقی

جنس پارچه و رنگ نقش مهمی در پوشاک زنان در دوره سلجوقیان داشت. پارچه های مورد استفاده در این دوره معمولاً از الیاف طبیعی مانند ابریشم پنبه کتان و پشم تهیه می شدند. ابریشم به دلیل لطافت و درخشندگی از گران قیمت ترین پارچه ها بود و معمولاً برای لباس های درباری و اشراف زاده استفاده می شد. پنبه و کتان نیز به دلیل سبکی و خنکی برای لباس های روزمره و فصل گرما مناسب بودند. پشم نیز به دلیل گرم بودن برای لباس های فصل سرما استفاده می شد. رنگ لباس ها نیز متنوع بود و بسته به سلیقه موقعیت اجتماعی و اعتقادات مذهبی زنان انتخاب می شد. رنگ های روشن و شاد مانند قرمز زرد سبز و آبی معمولاً برای لباس های درباری و اشراف زاده استفاده می شد در حالی که رنگ های تیره و مات مانند قهوه ای خاکستری و مشکی معمولاً برای لباس های زنان عامه و روستایی استفاده می شد.

تاثیر فرهنگ ها بر پوشاک زنان سلجوقی

پوشاک زنان در دوره سلجوقیان تحت تاثیر فرهنگ های مختلف قرار داشت. این دوره شاهد تعاملات فرهنگی و هنری گسترده ای با سایر تمدن ها بود که این تعاملات به وضوح در نوع پوشش و آرایش زنان نیز نمود پیدا کرد. از جمله این تاثیرات می توان به تاثیر فرهنگ های ایرانی عربی ترکی و آسیای مرکزی اشاره کرد. به عنوان مثال استفاده از طرح های هندسی و نقوش حیوانی در تزیینات لباس ها از تاثیرات فرهنگ ایرانی بود. استفاده از عبا و ردا به عنوان پوشاک رویی از تاثیرات فرهنگ عربی بود. استفاده از کلاه و سربندهای خاص از تاثیرات فرهنگ ترکی بود. استفاده از پارچه های ابریشمی و پنبه ای با طرح های خاص از تاثیرات فرهنگ آسیای مرکزی بود. این تاثیرات باعث تنوع و غنای بیشتر پوشاک زنان در دوره سلجوقیان شد.

منابع شناخت پوشاک دوره سلجوقی

منابع شناخت پوشاک دوره سلجوقی محدود و پراکنده هستند. با این حال با بررسی دقیق این منابع می توان تصویری نسبتاً روشن از پوشاک زنان در این دوره به دست آورد. از جمله مهم ترین این منابع می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• متون تاریخی و ادبی: متون تاریخی و ادبی مانند شاهنامه فردوسی تاریخ بیهقی و دیوان اشعار شاعران اطلاعات ارزشمندی در مورد پوشاک و آداب و رسوم مردم در دوره سلجوقیان ارائه می دهند.
• نقاشی ها و نگارگری ها: نقاشی ها و نگارگری های این دوره تصاویر دقیقی از لباس ها و زیورآلات زنان ارائه می دهند.
• سفالینه ها و فلزکاری ها: سفالینه ها و فلزکاری های این دوره نقوش و طرح هایی را نشان می دهند که بر روی لباس ها و زیورآلات زنان استفاده می شده است.
• یافته های باستان شناسی: یافته های باستان شناسی مانند قطعات پارچه زیورآلات و بقایای لباس ها اطلاعات مستقیمی در مورد جنس رنگ و طرح لباس های زنان در این دوره ارائه می دهند.

مقایسه پوشاک زنان سلجوقی با دوره های دیگر

پوشاک زنان در دوره سلجوقیان تفاوت های آشکاری با پوشاک زنان در دوره های قبل و بعد از خود داشت. در مقایسه با دوره قبل از سلجوقیان (دوره سامانیان و غزنویان) پوشاک زنان در دوره سلجوقیان متنوع تر و فاخرتر بود. استفاده از پارچه های ابریشمی و تزیینات گران قیمت در این دوره رواج بیشتری داشت. در مقایسه با دوره بعد از سلجوقیان (دوره خوارزمشاهیان و ایلخانان) پوشاک زنان در دوره سلجوقیان ساده تر و پوشیده تر بود. در این دوره ها تاثیر فرهنگ های بیگانه بر پوشاک زنان بیشتر شد و لباس ها زرق و برق بیشتری پیدا کردند. به طور کلی پوشاک زنان در دوره سلجوقیان نمادی از تعادل بین زیبایی پوشیدگی و اصالت فرهنگی بود.

پوشش زنان در دوره سلجوقی چگونه بود؟

پوشش زنان سلجوقی شامل پیراهن بلند روسری یا مقنعه برای پوشاندن سر و مو و در برخی موارد بالاپوش هایی مانند عبا یا ردا بود.

آیا زنان سلجوقی حجاب داشتند؟

بله زنان سلجوقی معمولاً از پوشش سر و حجاب استفاده می کردند اما میزان و نوع حجاب بسته به طبقه اجتماعی و اعتقادات فردی متفاوت بود.

تفاوت لباس زنان اشراف با عامه مردم در دوره سلجوقی چه بود؟

زنان اشراف از پارچه های گران قیمت مانند ابریشم و تزیینات بیشتری استفاده می کردند در حالی که لباس زنان عامه ساده تر و از جنس پنبه یا کتان بود.

چه پارچه هایی برای لباس زنان در دوره سلجوقی استفاده می شد؟

در دوره سلجوقی از پارچه هایی مانند ابریشم پنبه کتان و پشم برای تهیه لباس زنان استفاده می شد.