حقوق فرهنگی، اجتماعی کودکان در عصر هوش مصنوعی

به گزارش خبرنگار فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان، (نویسنده و مترجم) در یادداشتی که آن را در اختیار خبرگزاری آنا قرار داد به مساله هوش مصنوعی و حقوق فرهنگی، اجتماعی کودکان پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛

امروزه تکنولوژی کلان‌ روایتِ دنیای ما انسان‌هاست که با پیشرفت‌های شگرف در حوزه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، زندگی بشری را دچار دگرگونی‌های فوق‌العاده‌ای کرده است. هر چند ما در سه انقلاب صنعتی گذشته حضور نداشته و با مشکلات آن دست و پنجه، نرم نکرده‌ایم، اما به هیچ وجه نباید تصور کنیم که هیچ انقلاب صنعتی دیگری در راه نیست. چون تاریخ، بار‌ها شاهد وقوع انقلاب‌های صنعتی بوده است و باز هم خواهد بود.

موتور چهارمین انقلاب صنعتی از مدت‌ها پیش روشن شده است و ما در میانه انقلاب صنعتی چهارم قرار داریم. نتایج نامعلوم این انقلاب باعث شده نگران آینده شویم و از خودمان بپرسیم انقلاب صنعتی چهارم دقیقاً چیست؟ انقلاب صنعتی چهارم با همگرایی دنیای فیزیکی و دنیای مجازی و ایجاد یک اقتصاد پیوسته جهانی و نوآوری بی‌وقفه در سراسر دنیا متمایز می‌شود، به همین دلیل ما باید خودمان را برای مواجه با اثرات این انقلاب آماده کنیم تا بتوانیم دست پر از آن بیرون بیاییم. هنوز هم برای رسیدن به قطار سریع‌السیر چهارمین انقلاب صنعتی دیر نیست اگر زودتر اقدام کنید.

چهارمین انقلاب صنعتی و حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان

در این فضا، موضوع حمایت از حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کودکان و نوجوانان در چهارمین انقلاب صنعتی، مسئله‌ای مهم و درخور توجه است که می‌بایست ابتدا از سوی نهاد خانواده، دولت‌ها و در ادامه توسط سایر نهاد‌های دولتی و مدنی و سایر متولیان امور کودکان مورد حمایت ویژه قرار گیرد، زیرا آینده را انسان‌هایی می‌سازند که «امروز» کودک‌ هستند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوق‌شان احترام گذاشته شود.

لازم به یادآوری است که منظور از کودک در این نوشتار به استناد اکثر اسناد حقوق بشری، شخصی است که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است. همان طور که کنوانسیون حقوق کودک در ماده ۱ خود بیان می‌دارد: «از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر این‌که طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود.»

نوآوری‌ها و اختراعات این انقلاب‌ها، تغییراتی را در تجارت، کشاورزی، شیوه‌ کار کردن افراد و شکل جوامع ایجاد کرده‌اند. اثرات این انقلاب‌ها متوقف نشده و همچنان بر افراد بشر و جهانی که در آن زندگی می‌کنیم تأثیر می‌گذارد. هر کدام از سه انقلاب صنعتی که تاریخ، پشت‌سر گذاشته است با یک اسم و مجموعه‌ای از اختراعات و تحولات شناخته می‌شوند؛

۱- بریتانیا، زادگاه انقلاب صنعتی اول که به عصر تولید ماشینی؛
۲- ظهور انقلاب صنعتی دوم که به عصر علم و تولید انبوه؛
۳- انقلاب صنعتی سوم که به انقلاب دیجیتال معروف است.

و اما انقلاب صنعتی چهارم یا صنعت ۴  که با بهره‌مندی از فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیا، اینترنت اشیا صنعتی، رایانش ابری و هوش مصنوعی و متاورس درک ما را به طور قابل توجهی از دنیای پیرامونمان تغییر خواهد داد.

در طول سه انقلاب صنعتی گذشته، نه تنها بار‌ها و بار‌ها زندگی شخصی و شغلی افراد تغییر کرد بلکه گاهی حتی تهدید شد. پس از هر انقلاب، جهان در مسیر جدیدی قدم برداشت. این بار هم چهارمین انقلاب صنعتی، زندگی بشر را تغییر خواهد داد؛ هرچند سرعت و ابعاد این تغییر، بسیار متفاوت و بزرگ‌تر از تغییرات سه انقلاب صنعتی گذشته است. وقوع انقلاب صنعتی چهارم باعث شده است تا بسیاری از فناوری‌هایی که بشر در گذشته، رؤیای آن را داشت یا در کتاب‌ها و فیلم‌های علمی ـ تخیلی شاهد بود به واقعیت تبدیل شود.

دستیابی ما به مجموعه‌ای از فناوری‌های جدید، باعث ایجاد چهارمین انقلاب صنعتی شده است و این را نباید فراموش کنیم که ما انسان‌ها در مقابل تکنولوژی هیچ راه فراری نداریم؛ پس بهتر است هرچه سریع‌تر تعامل و همزیستی صحیح با محصولات و پدیده‌های تکنولوژیک را یاد بگیریم که آموزش و بالا بردن سطح سواد دیجیتال در عصر چهارمین انقلاب صنعتی یک امر بسیار مهم و حیاتی است.

فرصتی برای درک حق دسترسی به آزادی بیان و اطلاعات برای کودکان

انقلاب صنعتی چهارم فرصتی عالی برای درک حق دسترسی به آزادی بیان و اطلاعات برای کودکان فراهم کرده است. در همین راستا دسترسی کودکان به محیط دیجیتال و پدیده‌های تکنولوژیک حقی است انسانی، که موجب می‌شود کشور‌های متعهد به کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی به عنوان یکی از قابل قبول‌ترین اسناد حقوق بشری عصر حاضر، با ایجاد محتوای دیجیتالی متناسب با سن کودکان، آنان را در راستای توانمندسازی متناسب با ظرفیت‌های تکامل یافته حمایت کنند و اطمینان یابند که کودکان به طیف گسترده‌ای از اطلاعات ازجمله اطلاعات نگهداری شده توسط ارگان‌های عمومی درباره فرهنگ، ورزش، هنر، بهداشت، امور مدنی و سیاسی دسترسی دارند.

دسترسی به محیط‌های دیجیتال و فرصت‌های برابر دیجیتالی حقوق آنان ازجمله دسترسی کودکان به اطلاعات و آزادی بیان و اندیشه، حق آموزش و سواد دیجیتالی، حقوق فرهنگی و اوقات فراغت و بازی را ایجاد می‌کند. کنوانسیون حقوق کودک و نظریه تفسیری شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک مصوب سال ۲۰۲۱، (CRC/C/GC/۲۵,۲۰۲۱) که با عنوان حقوق کودکان در محیط دیجیتال صادر شده است، به تعیین مفاهیم و چارچوب‌ها در این زمینه می‌پردازد.

محیط دیجیتال دسترسی کودکان به آموزش فراگیر با کیفیت بالا از جمله منابع قابل اعتماد برای یادگیری رسمی، و غیررسمی و مستقلانه را تا حد زیادی امکان‌پذیر می‌کند. همچنین، استفاده از فناوری‌های دیجیتال تعامل بین معلم و دانش آموز را تقویت می‌کند. اهمیت فناوری‌های دیجیتالی در بهبود دسترسی به آموزش و حمایت از یادگیری و مشارکت آن‌ها در فعالیت‌های فوق برنامه امری برجسته است.

کشور‌های متعهد باید از مؤسسات آموزشی و فرهنگی مانند کتابخانه‌های عمومی و تخصصی و موزه‌ها برای امکان دسترسی کودکان به منابع گوناگون یادگیری و آموزش در محیط دیجیتال حمایت کنند، ازجمله منابع بومی و منابع به زبان‌هایی که کودکان می‌فهمند.

این منابع و دیگر منابع ارزشمند از مشارکت کودکان با اقدامات خلاقانه، مدنی و فرهنگی خود حمایت می‌کنند و آن‌ها را قادر به یادگیری آنلاین و دائمی می‌کنند. کشور‌های متعهد باید به طور عادلانه بر زیرساخت‌های فناوری در مدارس و دیگر مکان‌های یادگیری سرمایه گذاری کنند تا از در دسترس بودن و مقرون به صرفه بودن تعداد کافی رایانه، پهنای باند با کیفیت بالا و پرسرعت و منبع پایدار برق، آموزش معلمان در خصوص استفاده از فناوری‌های آموزش دیجیتال، دسترسی و نگهداری به موقع فناوری‌های مدرسه اطمینان یابند.

همچنین باید از ایجاد و انتشار منابع آموزشی دیجیتالی متنوع و با کیفیت به زبان‌هایی که کودکان می‌فهمند حمایت کنند و اطمینان یابند که نابرابری‌های موجود، مانند مواردی که دختران تجربه می‌کنند، تشدید نمی‌شود. کشور‌های متعهد باید مطمئن شوند که استفاده از فناوری‌های دیجیتال آموزش حضوری را خدشه دار نمی‌کند و برای اهداف آموزشی توجیه پذیراست.

برای کودکانی که حضور فیزیکی در مدرسه ندارند یا برای کسانی که در مناطق دورافتاده یا در موقعیت‌های محروم یا آسیب پذیر زندگی می‌کنند، فناوری‌های آموزشی دیجیتال دسترسی به آموزش از راه دور با تلفن همراه را امکان‌پذیر می‌کند. همچنین محصولات و خدمات آموزش دیجیتال باعث ایجاد یا تشدید نابرابری در دسترسی کودکان به خدمات آموزشی حضوری نمی‌شود.

بازی و تعاملات محیط دیجیتال باعث افزایش حق کودکان در فرهنگ و اوقات فراغت و بازی می‌شود که برای رفاه و رشد آنان ضروری است. کودکان در هر سنی از طریق درگیرشدن با طیف گسترده‌ای از محصولات و خدمات دیجیتال، به انتخاب خود، لذت و علاقه و آرامش را تجربه کرده‌اند، اما نگران‌اند که ممکن است بزرگسالان اهمیت بازی‌های دیجیتال و نحوه اشتراک آن را درک نکنند.

اشکال دیجیتالی فرهنگ و تفریح و بازی باید از کودکان حمایت کند و به آنان سود برساند و هویت‌های مختلف کودکان، به ویژه هویت فرهنگی، زبان‌ها و میراث فرهنگی آنان را ارتقا دهد. آن‌ها می‌توانند مهارت‌های اجتماعی، یادگیری، فعالیت‌های خلاقانه کودکان مانند موسیقی و هنر و احساس تعلق و فرهنگ مشترک کودکان را تسهیل کنند.

مشارکت در زندگی فرهنگی آنلاین به خلاقیت، هویت، انسجام اجتماعی و تنوع فرهنگی کمک می‌کند. کشور‌های متعهد به کنوانسیون حقوق کودک می‌بایست اطمینان حاصل یابند که کودکان این فرصت را دارند که از اوقات فراغت خود برای آزمایش فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، ابراز وجود و شرکت در زندگی فرهنگی به صورت آنلاین استفاده کنند. (صفاری نیا، مهزاد،۱۴۰۱، حق دسترسی کودکان به فضای مجازی از منظر حقوق داخلی و بین الملل، مجله حقوق فناوری‌های نوین، ۱۹۶-۱۸۳).

کشور‌های متعهد باید مراقبت کنند و در صورت لزوم با عرضه کنندگان خدمات دیجیتال همکاری کنند تا اطمینان حاصل شود که در اوقات فراغت کودکان، فناوری‌ها و خدمات دیجیتالی در نظر گرفته شده که قابل دسترسی برای کودکان است تأثیر دارد، توزیع و به روش‌هایی استفاده می‌شود که فرصت‌های کودکان برای ارتقای فرهنگ، تفریح و بازی را افزایش می‌دهد (نظریه تفسیری حقوق کودک، شماره ۲۵، کمیته حقوق کودک، ۲۰۲۱، پاراگراف ۱۰۶ تا ۱۱۱، ص ۱). این می‌تواند شامل تشویق به نوآوری در بازی دیجیتال و فعالیت‌های مربوط به آن باشد که از استقلال و رشد شخصی و لذت بردن کودکان پشتیبانی می‌کند.

کشور‌های متعهد باید اطمینان یابند که ارتقای فرصت‌های فرهنگی، اوقات فراغت و بازی در محیط دیجیتال با ارائه گزینه‌های جذاب در مکان‌های فیزیکی محل زندگی کودکان تعادل دارد. به ویژه در سال‌های اولیه، کودکان عمدتاً از طریق بازی، شامل حرکت بدنی و تعامل مستقیم رو در رو با سایر افراد، به زبان، هماهنگی، مهارت‌های اجتماعی و هوش هیجانی دست می‌یابند.

برای کودکان بزرگ‌تر، بازی و تفریحاتی که شامل فعالیت‌های بدنی، ورزش‌های گروهی و سایر فعالیت‌های تفریحی در فضای باز است، سلامتی و همچنین مهارت‌های عملکردی و اجتماعی را فراهم می‌کند.

فرجام سخن

ما در عصری هستیم که سرعت پیشرفت تکنولوژی و فناوری‌های دیجیتالی بسیار و بسیار بالاست. هر چقدر زمان می‌گذرد و جلوتر می‌رویم فناوری‌های دیجیتال بیشتری خودنمایی کرده و جنبه‌های زندگی بشری را تحت تأثیر قرار می‌دهند. تعاملات دیجیتالی به یک عنصر جدایی ناپذیر از زندگی ما تبدیل شده و تکنولوژی‌های جدید روز به روز در حال دگرگون ساختن سبک زندگی گذشته و خلق مفاهیم جدید هستند.

انقلاب صنعتی چهارم نمایانگر یک تغییر فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است که ما را از دوره دیجیتال اواخر دهه ۱۹۹۰ میلای و اوایل قرن بیستم به دوره اتصالات تعبیه شده می‌برد که بوسیله رایج بودن استفاده فناوری در جامعه شناسایی می‌شود.

این تغییرات درک ما از دنیای اطرافمان را تغییر خواهد داد. از همین رو سوالی که ذهن بیشتر افراد را به خود مشغول کرده است این است که؛ انقلاب صنعتی چهارم چه تأثیری بر آینده‌ مشاغل دارد؟ و چه مهارت‌های جدیدی را باید یاد بگیریم؟ هر تغییری از آموزش شروع می‌شود و نقش آموزش به کودکان امروز بسیار مهم است.

طبق تحقیقات صورت گرفته کشور‌هایی که کودکان را هرچه بهتر برای شغل‌های آینده آماده می‌کنند عبارت‌اند از سنگاپور، ژاپن، کره جنوبی، کانادا، استونی و فنلاند. وقتی که از کارفرمایان خواسته می‌شود که مهارت‌هایی که امروزه کودکان باید توسعه دهند و فرا بگیرند تا امنیت شغلی خود را در انقلاب چهارم صنعتی حفظ کنند، اغلب کارفرمایان به اصطلاح {مهارت‌های نرم}، که به مجموعه‌ای از ویژگی‌هایی که توانایی‌های اجتماعی و فرهنگی مانند شبکه‌سازی، ارتباطات، مذاکره و فن بیان، تیم سازی و حل مسئله اشاره دارد.

در عصر انقلاب صنعتی چهارم شاهد شکل‌گیری نظم نوینی از اجتماع بشری خواهیم بود که در این فضا که آسیب‌های متعددی کودکان را تهدید می‌کند، موضوع صیانت از حقوق فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کودکان در عصر تکنولوژی، مسئله‌ای مهم و درخور توجه است.